مبحث سوم: ویژگیهای آثار شهید مطهری(ره)

جهت آشنایی با آثار شهید مطهری (ره) و تبیین نقش این آثار در ترویج و تعالی روح اسلامی به برخی از ویژگیهای آنها به شرح ذیل اشاره شود: 

الف) مجموعه آثار شهید مطهری(ره)، خالق یک نظام واحد فکری و ارائه‌دهنده چهارچوب مشخصی از اندیشة اسلامی است. در نگاه نخست به این مجموعه، این طور به نظر می‌رسد که ایشان به موضوعات مختلف و پراکنده‌ای، که در مقاطع مختلف زمانی و مناسبت‌ها و پیشامدها، مطرح می‌شده‌، پرداخته است. موضوعاتی همچون آزادی، حقوق زن، ایرانیت و اسلامیت، هجرت و جهاد، حماسه حسینی، مهدویت، عدل، جاذبه و دافعه و.... اما با نگاهی عمیق‌ و جامع‌، درمی‌یابیم که نه تنها ایشان، نیازهای جامعه را در مقاطع مختلف، مورد توجه قرار داده، بلکه آثار ایشان نیز، مجموعه منسجم و منظمی را تشکیل می‌دهد که این نظام واحد، دارای اصول مخصوصی است که فروع دیگر همگی منتشأ‌ از آن می‌باشند.

در اندیشة استاد مطهری (ره)، ریشة همة مباحث، «توحید» است؛ چرا که «اصل توحید این صلاحیت را دارد که مانند آب، ریشة همة ‌اندیشه‌های دیگر را سیراب کند و مانند خون، به همة اجزا و اندام‌ها غذا برساند و مانند روح، بر پا دارنده و زندگی‌بخش همة ‌اندام‌ها باشد و قوة محرّکة یک مکتب باشد».[1]« با این که انسان گمان می‌کند که توحید، یکی از مسائل اسلام است و هزاران مسألة دیگر در اسلام در کنار  توحید قرار گرفته است، ولی وقتی با نگاهی دقیق‌تر می‌نگرد، می‌بیند اسلام سراسرش توحید است؛ یعنی تمام مسائل ـ چه آنها که مربوط به اصول عقاید است و چه آنها که به اخلاقیات و امور تربیتی و یا به دستورالعمل‌های روزانه ارتباط دارد ـ همگی یک‌جا و یکپارچه، توحید است».[2]

در مرحلة بعد، شهید مطهری(ره) امّ‌المعارف و امّ‌المسائل را مسألة «انسان‌شناسی و فطرت»[3] می‌داند، که به منزلة تنه و بدنة درخت معرفت است؛ و در ربط انسان شناسی و توحید معتقد است: «درخت انسانیت اگر بخواهد به راستی بارور و میوه‌ده باشد، باید ریشة توحیدی و ایمانی داشته باشد».[4] و نهایتاً ثمره این شجرة طیبه، مباحث کاربردی و ضروری زندگی انسان و جامعه است. در جهان‌بینی توحیدی است که برای انسان موحّد، آزادی، معنی و مفهوم می‌یابد، هجرت و جهاد تفسیر می‌شود، سعادت و عدالت، وحی و نبوت، امامت و ولایت تعریف می‌گردد.

در جهان‌بینی وحیانی، خداوند متعال اول، آخر، ظاهر و باطن هر چیزی است و بر همه چیز علو و استیلا دارد. خداوند جل و علا، اصل و اساس همة خلقت و جهان آفرینش است که بود و نبود انسان، تأثیری در وجود او ندارد. در جهان‌بینی اسلامی، ‌مسألة توحید، ریشه همه مباحث است و تمام شئون جهان و هر تفکری تحت تأثیر این اصل قرار می‌گیرد. و پس از آن اساسی‌ترین مسأله در جهان‌بینی توحیدی، مسأله انسان است که به تبع وجود انسان، نبوت، امامت و معاد، موضوعیت پیدا می‌کند. اگر انسان نبود، نبی و امام و معادی هم نبود در حالی که چه انسان باشد و چه نباشد، توحید، اصل ثابت و لایتغیری است که تمامی امور، وجودشان وابسته و متفرع به آن است و به تبع اصل توحید است که وجود انسان، موجودیت پیدا می‌کند. در جهان‌بینی توحیدی برای انسان موحدی که دارای معاد، نبی و امام است، مباحث آزادی، حق و باطل، هجرت، جهاد، حقوق زن و مرد، ملیت، مواجهه با دنیا و آخرت، اخلاق و... تبیین می‌شود. بلی، در نظام فکری اسلامی« اسلام در ذات خود،‌ یک کل تجزیه‌ناپذیر است».[5]

مجموعة آثار شهید مطهری(ره)، با تبیین ربط و نسبت‌های مباحث و مسائل، به منزلة موضوع واحدی است که اگر کسی به مطالعة نظام‌مند و کامل آن بپردازد، او نیز دارای نظام فکری شده، می‌آموزد که چگونه مباحث نوظهور و تازه را بر اساس آن اصول آموخته شده تطبیق داده و به واسطه آن سره را از ناسره بازشناخته و نتیجتا جواب لازم را دریابد. آثار شهید مطهری(ره)، بستر اولیة فکری سالم و مطمئن اسلامی‌ را مهیا می‌کند و به فکر و عقل انسان، نظم و نظام می‌دهد؛ در حالی که تفکر نامنظم و غیرنظام‌مند، آموخته‌های غیرمرتبطی است که تنها ثمره‌اش آن است که در ذهن انبار می‌شود. بسیاری از متفکران فقط نظریه و دیدگاه ارائه می‌دهند، ولی شهید مطهری(ره) دیدگاه خود  را بر اساس نظام فکری مبتنی بر اصول یاده شده، ارائه می‌دهد. همچنین آثار شهید مطهری(ره) می‌آموزاند که چگونه می‌توان برای شناخت اسلام با استعانت از قرآن کریم و سنّت و سیرة معصومین (علیهم‌السلام)، با بهره‌گیری از قوه تفکر و تعقل، چارچوب و نظام فکری مستدلی را بنا نهاد که بر همة ‌اندیشه‌های بشری تفوّق یافته بر تمامی آنها مستولی شود.